Loài cây này ưa bóng râm, sống tốt ở những nơi có độ ẩm cao, thường mọc ở các hốc đá hoặc dưới tán rừng thường xanh, rừng cây lá rộng, ở độ cao từ 600 đến 1.500 mét.
Tại Việt Nam, cây này được biết đến với cái tên vô cùng thú vị: cây một lá.
Cây một lá (Nervilia fordii) thuộc họ Lan (Orchidaceae), ngoài ra còn có nhiều tên gọi dân gian khác như: thanh thiên quỳ, lan một lá, lan cờ, châu diệp, slam lài, bửa thoọc, bầu thoọc…
Đây là một loại cỏ sống lâu năm, cao khoảng 10 – 20 cm, thân rất ngắn với củ tròn to, nặng từ 1,5g đến 20g. Từ củ chỉ mọc lên một chiếc lá duy nhất, thường chỉ phát triển sau khi hoa đã tàn.
Lá của cây một lá có hình trái tim, đường kính từ 10 – 25 cm. Gân lá tỏa đều từ cuống, xếp thành hình nan quạt, cuống lá dài khoảng 10 – 20 cm, có màu tím hồng đặc trưng.
Hoa của cây mọc thành cụm, trên một cán dài 20 – 30 cm, mỗi cụm có khoảng 15 – 20 bông hoa. Hoa có màu trắng pha tím hồng hoặc vàng xanh ngả lục. Cánh hoa và lá đài gần như giống nhau, khi nở, các cánh chụm lại trông như chiếc đèn lồng nhỏ xinh. Thời gian cây nở hoa thường từ tháng 3 đến tháng 5 hàng năm.
Quả của cây dạng nang, hình thoi, có các đường khía giống quả khế non, dài khoảng 2 – 3 cm, ra quả vào khoảng tháng 4 – 6. Đặc biệt, cây không cùng lúc có cả hoa và lá, nên vào những thời điểm khác nhau, có thể chỉ thấy hoa hoặc quả, hoặc chỉ nhìn thấy một chiếc lá duy nhất.
Do sự hiếm gặp và môi trường sinh trưởng đặc thù, cây một lá rất khó tìm thấy ở Việt Nam, chủ yếu phân bố ở các khu vực rừng núi, ẩm mát, nhiều bóng râm ở độ cao từ 600 – 1500m.
Giá trị dược liệu quý báu của cây một lá
Không chỉ độc đáo về hình dáng, cây một lá còn được đánh giá cao trong y học cổ truyền. Lá và củ có vị ngọt nhạt, hơi đắng, thường được dùng làm thuốc thanh nhiệt, nhuận phổi, giảm ho, giải độc, tán ứ và giảm đau.
Một số bài thuốc dân gian từ cây một lá bao gồm:
-
Giải độc cơ thể: Dùng 2 – 3 lá phơi khô, sắc hoặc hãm lấy nước uống 3 lần mỗi ngày.
-
Chữa ho, lao phổi: Mỗi ngày dùng 10 – 20 lá, sắc nước hoặc hấp với đường uống, cũng có thể chế biến thành cao lỏng.
-
Điều trị mụn nhọt, lở loét: Lá tươi giã nát đắp trực tiếp lên vùng tổn thương.
-
Giảm đau viêm họng, viêm miệng cấp tính: Dùng lá tươi rửa sạch, nhai kỹ.
-
Hỗ trợ điều trị tạng lao: Dùng khoảng 15g cây một lá nấu cùng thịt lợn ăn như món canh.
-
Hỗ trợ tiêu hóa cho trẻ nhỏ, suy dinh dưỡng: Củ cây 5 – 10g nấu cùng thịt nạc hoặc trứng gà.
-
Bồi bổ sức khỏe: Khoảng 1kg lá và củ khô ngâm cùng 5 lít rượu, sau 30 ngày có thể dùng, mỗi lần một ly nhỏ.
Lưu ý khi sử dụng
Dù cây một lá có nhiều công dụng quý, người dân không nên tự ý lạm dụng. Việc sử dụng cần tham khảo ý kiến thầy thuốc hoặc bác sĩ chuyên môn để đảm bảo an toàn, sử dụng đúng cách và đúng liều lượng.
